Uwagi techniczne
Sposób zapisu
Do przedstawienia wierszowych systemów numerycznych potrzebny jest zapis graficzny. Podstawowymi jednostkami tego zapisu są sylaby. Poszczególne wersy rozpisuje się na sylaby, po czym zaznacza się sylaby nieakcentowane i sylaby akcentowane. W poniższym tekście sylabom nieakcentowanym podporządkowałem symbol -
a sylabom akcentowanym symbol /
Z powodów technicznych nieznacznie różni się to (graficznie) od zapisu spotykanego w książkach, gdzie sylaba nieakcentowana jest zaznaczana poziomą kreską, a sylaba nieakcentowana oddawana jest przez znak poziomej kreski, nad którą umieszcza się ukośnik.
Średniówkę oddaję tak, jak to jest ogólnie przyjęte, czyli przez znak +
Akcent
Odpowiedź na pytanie, które sylaby są akcentowane, a które nie - jest podstawą do rozpisania wiersza numerycznego. W języku polskim mamy akcent stały, paroksytoniczny, co znaczy, że akcentuje się zawsze przedostatnią sylabę w wyrazie. W słowach jednosylabowych, gdzie oczywiście nie może być mowy o przedostatniej sylabie mamy akcent oksytoniczny, czyli na ostatnią sylabę (słowo "ostatnia" jest w tym wypadku umowne). Niektóre wyrazy jednosylabowe nie mają własnego akcentu. Tworzą one całość akcentową z wyrazem poprzedzającym (enklityki) lub następującym (proklityki). Są to m.in. jednosylabowe formy zaimków osobowych (mi, ci, cię, go, ją, mu), zaimek zwrotny - się i przeczenie - nie.
Jak w każdej regule i tu są wyjątki. Istnieje grupa wyrazów, które nie są akcentowane paroksytonicznie. Jakie to wyrazy, można sprawdzić w słownikach i wydawnictwach specjalistycznych.
Zestroje akcentowe
Zestrój akcentowy to wyraz lub grupa wyrazów, które posiadają jedną sylabę akcentowaną. Zarówno wyraz "krzesło", jak i połączenie "to krzesło" mają jeden akcent i są tożsamymi zestrojami. W tekście wszystkie zestroje akcentowe przedstawiam pod rozkładem sylabicznym i dla wersu:
"Od szczęk / do pięty / wszedł / napięty"
wygląda to np. tak: 2z5z6z9z. Oznacza to, że dany wers ma 4 zestroje. Pierwszy obejmuje dwie pierwsze sylaby, drugi sylaby 3-5 itd.
SYSTEMY NUMERYCZNE WIERSZA POLSKIEGO
| 1. WIERSZ SYLABICZNY |
1 2 3 4 5 6 |
Wiersz sylabiczny oparty jest na stałej liczbie sylab w ekwiwalentnych jednostkach oraz średniówce w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe.
Wiersz sylabiczny stabilizuje miejsce akcentu i jest to akcent paroksytoniczny w klauzuli (bez wyjątków) i przed średniówką (z możliwymi odstępstwami).
Zasada stałego akcentu paroksytonicznego w klauzuli spowodowała, że rymy męskie na kilka wieków zostały wyrugane z poezji polskiej. Przywrócił je dopiero sylabotonizm.
Wiersz sylabiczny został wprowadzony do poezji polskiej w renesansie przez Jana Kochanowskiego.
Najpopularniejszymi formatami wiersza sylabicznego są:
-
trzynastozgłoskowiec ze średniówką po siódmej sylabie,
13 (7+6); tym rytmem napisany jest np.
Pan Tadeusz Adama Mickiewicza (Ale uwaga! Epilog tegoż to już jedenastozgłoskowiec, 11 (5+6)!)
-
jedenastozgłoskowiec ze średniówką po piątej sylabie,
11 (5+6); np.
Beniowski i
Król-Duch Juliusza Słowackiego
-
ośmiozgłoskowiec;
Pieśń świętojańska o Sobótce Jana Kochanowskiego
P r z y k ł a d y :
Nie zawżdy, piękna Zofija,
Róża kwitnie i lelija;
Nie zawżdy człek będzie młody
Ani tej, co dziś, urody.
(J. Kochanowski,
Pieśń XXIII)
8-zgłoskowiec sylabiczny
Pokój szczęśliwość. + Ale bojowanie
Byt nasz podniebny. + On srogi ciemności
Hetman i świata + łakome marności
O nasze pilno + czynią zepsowanie.
(M. Sęp Szarzyński,
Sonet IV. O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem)
11-zgłoskowiec ze średniówką po piątej sylabie; 11 (5+6)
W malinowym chruśniaku, + przed ciekawych wzrokiem
Zapodziani po głowy, + przez długie godziny
Zrywaliśmy przybyłe + tej nocy maliny.
Palce miałaś na oślep + skrwawione ich sokiem.
(B. Leśmian,
W malinowym chruśniaku)
13-zgłoskowiec ze średniówką po siódmej sylabie; 13 (7+6)
| 2. WIERSZ SYLABOTONICZNY |
1 2 3 4 5 6 |
Wiersz sylabotoniczny oparty jest na stałej liczbie sylab w wersie i stałym umiejscowieniu sylab akcentowanych. Rozkład tych sylab jest rozkładem stopowym.
W poezji polskiej wyróżniamy pięć rodzajów stóp:
/ -
trochej
- /
jamb
/ - -
daktyl
- / -
amfibrach
- - /
anapest
Ponadto porządek akcentów określają dodatkowe reguły:
1.
Akcenty strukturalne nie muszą padać we wszystkich przewidywanych przez system pozycjach, a zatem zarówno wers:
/ - / - / - / - / - / -
jak i wers:
/ - / - - - / - / - / -
będą prawidłowymi odcinkami 12-zgłoskowca trocheicznego.
2.
Obok akcentów strukturalnych (i tylko obok nich) mogą pojawić się dodatkowe niestrukturalne:
- / / - / - - / -
powyższy wers jest prawidłowym odcinkiem 9-zgłoskowca amfibrachicznego, bo co prawda na 3. sylabie mamy dodatkowy akcent, ale pada on obok akcentu przewidzianego przez system;
- - / - / - - / -
powyższy wers nie spełnia kryterium 9-zgłoskowca amfibrachicznego, bo pojawił się dodatkowy akcent na 3. sylabie, ale obok niego brakuje akcentu przewidzianego przez system;
Zestawiając powyższe dwie reguły widzimy, że w wierszu sylabicznym może brakować pewnych akcentów przewidzianych przez system, jak i może ich być więcej niż wynika z systemu (ale tylko wtedy, kiedy padają one obok akcentów strukturalnych).
3.
W nagłosie wersu (czyli w obrębie dwóch pierwszych sylab) może występować chwiejność akcentowa. Tak więc:
/ - - / - / - /
jest czterostopowcem jambicznym, mimo iż pierwsze dwie sylaby kłócą się z p. 2. (są one jednak w nagłosie wersu, dlatego nie rozbijają wzorca)
U W A G A ! Chwiejność akcentowa odnosi się
tylko do
dwóch pierwszych sylab, a nie np. jednej lub trzech!
4.
Stłumienie ostatniej nie akcentowanej sylabie w wersie nazywamy
kataleksą:
/ - - / - - / - trójstopowiec daktyliczny z kataleksą
5.
Dodanie jednej sylaby ponad rachunek metryczny nazywamy
hiperkataleksą:
- / - / - / - / - czterostopowiec jambiczny z hiperkataleksą
6.
Kiedy podział na stopy pokrywa się z zestrojami akcentowymi mówimy o
toku dierezowanym (występuje w amfibrachu i trocheju)
7.
Kiedy podział na stopy nie pokrywa się z zestrojami akcentowymi mówimy o
toku cezurowanym (występuje w jambie, daktylu i anapeście)
8.
W wierszu sylabotonicznym średniówkę uwzględniamy
tylko wtedy, gdy jest słyszalna.
U W A G A ! W 11-zgłoskowcu raczej nie szukamy stopy. Jest to (11-zgłoskowiec) podstawowa miara sylabiczna i prawie zawsze mamy do czynienia z sylabizmem.
Podobnie jest z dwiema innymi miarami sylabicznymi, tj. 8-zgłoskowcem i 13-zgłoskowcem, ale tam odstępstwa występują trochę częściej.
Wiersz sylabotoniczny wyodrębnił się w okresie romantyzmu. Mistrzem wiersza sylabotonicznego był J. Tuwim.
Po omówieniu wszystkich zasad, możemy je sprawdzić w praktyce.
P r z y k ł a d y :
Od szczęk do pięty wszedł napięty.
Oliwne na nim firmamenty.
Ten tylko może być wybrany,
Kto jest jak strucla zasupłany. Szymborska)
| - | / | - | / | - | / | - | / | - |
| - | / | - | / | - | - | - | / | - |
| / | / | - | / | - | / | - | / | - |
| / | / | - | / | - | - | - | / | - |
2z5z6z9z - 3z5z9z - 3z5z6z9z - 1z2z5z9z
Czterostopowiec jambiczny z hiperkataleksą w klauzuli, tok cezurowany.
Uwagi:
W 3. i 4. wersie mamy dodatkowe akcenty niestrukturalne, ale ponieważ stoją one obok strukturalnych są kompozycyjnie poprawne (patrz p. 2.). W wersach 2. i 4. brak akcentów strukturalnych, ale ponieważ obok nich nie pada żaden dodatkowy akcent jest to także w porządku (patrz. p. 1.).
Jak lekko, żwawo skacze rtęć
I rośnie słupek w termometrze -
Trzydzieści siedem, kresek pięć!
Ach, jak niewinnie się zaczyna! (Liebert)
| - | / | - | / | - | / | - | / | |
| - | / | - | / | - | - | - | / | - |
| - | / | - | / | - | / | - | / | |
| / | - | - | / | - | - | - | / | - |
3z5z7z8z - 3z5z9z - 3z5z7z8z - 1z5z9z
Czterostopowiec jambiczny przeplatany z czterostopowcem jambicznym hiperkatalektycznym w klauzuli, tok cezurowany.
Uwagi:
W 4. wersie mamy chwiejność akcentową w dwóch pierwszych sylabach - jest to prawidłowe (patrz p. 3.); prawidłowy jest również brak jednej sylaby strukturalnej w wersach 2. i 4. (patrz p.1.)
To piccolo! Mały paź! Goniec i zwiastun!
W oplocie wypustek i pętel,
w mundurze - obłoku złocisto-pierzastym,
w zieleni na gwiazdy zapiętej. (Szenwald)
| - | / | - | - | / | - | / | / | - | - | / | - |
| - | / | - | - | / | - | - | / | - | | | |
| - | / | - | - | / | - | - | / | - | - | / | - |
| - | / | - | - | / | - | - | / | - | | | |
4z6z7z9z12z - 3z6z9z - 3z6z9z12z - 3z6z9z
Czterostopowiec amfibrachiczny przeplatany trójstopowcem amfibrachicznym, tok dierezowany (poza 1. wersem).
Uwagi:
W pierwszym wersie mamy przykład słowa obcego ("piccolo"), które jest akcentowane na trzecią sylabę od końca (akcent proparoksytoniczny).
Powróciłem do miasta, gdziem tyle lat żył -
Znajomego do łez, do migdałków, do żył (Mandelsztam)
| - | - | / | - | - | / | - | - | / | - | / | / |
| - | - | / | - | - | / | - | - | / | - | - | / |
4z7z10z11z12z - 4z6z10z12z
Czterostopowiec anapestyczny.
Kazał konia pułkownik kulbaczyć,
Konia w każdej sławnego potrzebie;
Chce go jeszcze przed śmiercią obaczyć,
Kazał przywieść do izby - do siebie. (Mickiewicz)
| / | - | / | - | - | / | - | - | / | - |
| / | - | / | - | - | / | - | - | / | - |
| / | - | / | - | - | / | - | - | / | - |
| / | - | / | - | - | / | - | - | / | - |
2z4z7z10z - 2z4z7z10z - 2z4z7z10z - 2z4z7z10z
Trójstopowiec anapestyczny z hiperkataleksą.
Uwagi:
W anapeście mamy bardzo często dodatkowy akcent nagłosowy (tj. na pierwszą sylabę).
| 3. WIERSZ TONICZNY |
1 2 3 4 5 6 |
Wiersz toniczny oparty jest na stałej liczbie przycisków (akcentów tonicznych). [
Akcent toniczny = zestrój akcentowy; porównanie jest kłopotliwe, a terminy nie do końca tożsame, ale różnice są zbyt małe, żeby ich kosztem wprowadzać dodatkowe rozróżnienia i komplikować wywód.]
Nie ma natomiast stałej liczby sylab i stałego umiejscowienia sylab akcentowanych.
Wiersz toniczny pojawiał się sporadycznie w romantyzmie, lecz pierwszym większym zbiorem wykorzystującym ten rodzaj rytmiki była
Księga ubogich (1916) Jana Kasprowicza. Tonizm stosowali również: W. Broniewski, J. Tuwim, T. Gajcy, a wyjątkowo wyeksponowany został on u K. Iłłakowiczówny.
Najczęstszymi formatami wiersza tonicznego w poezji polskiej są
trójakcentowce (liczba sylab oscyluje tutaj w granicach 7-9) i
sześcioakcentowce.
Teoretyczny model trzyakcentowca przedstawia się następująco:
(0 - 1) / (1 - 2) / (1 - 2) / (0 - 1)
- gdzie cyfry w nawiasach oznaczają dopuszczalne odstępy między akcentami.
Tak więc, biorąc pod uwagę najkrótsze odstępy uzyskujemy metr o postaci:
/ - / - /
natomiast realizując odstępy maksymalne mamy:
- / - - / - - / -
Model sześcioakcentowca jest dokładnym podwojeniem trzyakcentowca i wygląda tak:
(0 - 1) / (1 - 2) / (1 - 2) / (0 - 1) + (0 - 1) / (1 - 2) / (1 - 2) / (0 - 1)
U W A G A! Zdarza się, że obok siebie występują dwie sylaby akcentowane ( / / ). W takim wypadku jedną z nich pomijamy i traktujemy je jako jeden przycisk!
P r z y k ł a d y :
Tu na tym właśnie placu
Spalono Giordana Bruna,
Kat płomień stosu zażegnął
W kole ciekawej gawiedzi.
A ledwo płomień przygasnął,
Znów pełne były tawerny,
Kosze oliwek i cytryn
Nieśli przekupnie na głowach. (Miłosz,
Campo di Fiori)
| / | - | - | / | - | / | - | |
| - | / | - | - | / | - | / | - |
| / | / | - | / | - | - | / | - |
| / | - | - | / | - | - | / | - |
| - | / | - | / | - | - | / | - |
| / | / | - | / | - | - | / | - |
| / | - | - | / | - | - | / | - |
| / | - | - | / | - | - | / | - |
1p5p7p - 3p6p8p - 3p5p8p - 2p5p8p
3p5p8p - 3p5p8p - 2p5p8p - 2p5p8p
Trójakcentowiec.
Różowe moje spodeczki,
Kwieciste filiżanki,
Leżące na brzegu rzeczki
Tam kędy przeszły tanki. (Miłosz,
Piosenka o porcelanie)
| - | / | - | / | - | - | / | - |
| - | / | - | (/) | - | / | - | |
| - | / | - | - | / | - | / | - |
| / | / | - | / | - | / | - | |
3p5p8p - 3p5p7p - 3p6p8p - 3p5p7p
Trójakcentowiec.
Od mego ciała do twego
droga jak ręka prosta,
lecz ciągle dzieli nas echo
w sercu podwójnym i głosach,
bo dym, co niebo przybliżył
jak kogut nad snem moim pieje
o żałość twoją - za późno,
za wcześnie o moją nadzieję. (Gajcy,
Nad ranem)
| - | / | - | / | - | - | / | - | |
| / | - | - | / | - | / | - | | |
| - | / | - | / | - | / | / | - | |
| / | - | - | / | - | - | / | - | |
| - | / | - | / | - | - | / | - | |
| - | / | - | - | / | / | - | / | - |
| - | / | - | / | - | - | / | - | |
| - | / | - | - | / | - | - | / | - |
3z5z8z - 2z5z7z - 3z5z8z - 2z5z8z
2z5z8z - 3z5z9z - 3z5z8z - 3z6z9z
Trójakcentowiec.
Ponadto, oprócz powyższych trzech systemów numerycznych istnieją jeszcze dwie, marginalne kategorie. Są to:
logaed i
heksametr polski.
Termin logaed oznacza rytmy stopowe organizowane na podstawie dwu rodzajów stóp. Więcej nie da się użyć w jednym metrze ponieważ rytm byłby mało wyrazisty.
Warto podkreślić, że logaed jest bardzo rzadki w naszej poezji, a nawet te nieliczne fragmenty, które mamy, wzbudzają wiele kontrowersji, co do zasadności wprowadzania tej kategorii.
P r z y k ł a d:
Ty chodzisz po niebie, po błękitnym niebie,
Złote chmurki biją gościniec dla ciebie,
Zorza cię obrzuca różami jasnemi...
Ty chodzisz po niebie, ja - po smutnej ziemi. (Konopnicka,
Nie miejże urazy...)
| - | / | - | - | / | - | / | - | / | - | / | - |
| / | - | / | - | / | - | - | / | - | - | / | - |
| / | - | / | - | / | - | - | / | - | - | / | - |
- | / | - | - | / | - | / | - | / | - | / | - |
Logaed oparty na przeplocie dwóch amfibrachów i trzech trochejów.
Heksametr był sześciostopowym, opartym na iloczasie (dwie sylaby krótkie można było zastąpić jedną długą) wierszem antycznego eposu.
/ _ _ / _ _ / _ _ / _ _ / - - / _
Pierwsze cztery stopy mogły być daktyliczne lub spondeiczne, piąta była daktyliczna, a szósta trocheiczna lub spondeiczna.
W polskim zapisie heksametr przedstawia się następująco:
/ - (-) / - (-) / - (-) / - (-) / - - / -
Cechy polskiego heksametru to 6 przycisków akcentowych liczba sylab w wersie od 13 do 17 ( w praktyce od 14 do 17, bo 13-zgłoskowiec to wiersz sylabiczny) oraz charakterystyczny układ sylab na końcu wersu: / - - / - zwany
klauzulą adoniczną.
Heksametrem polskim napisane są m.in.
Powieść wajdeloty w Konradzie Wallenrodzie A. Mickiewicza oraz
Bema pamięci żałobny-rapsod C. Norwida.
P r z y k ł a d :
Czemu, Cieniu, odjeżdżasz, ręce złamawszy na pancerz,
Przy pochodniach, co skrami grają około twych kolan? -
Miecz wawrzynem zielony i gromnic płakaniem dziś polan;
Rwie się sokół i koń twój podrywa stopę jak tancerz. (Norwid,
Bema pamięci...)
| / | - | / | - | - | / | - | / | - | - | / | - | - | / | - |
| - | - | / | - | - | / | - | / | - | - | / | - | - | / | - |
| / | - | / | - | - | / | - | - | / | - | - | / | - | - | / | / |
| / | - | / | - | - | / | - | - | / | - | / | - | - | / | - | |
Mocno przesadzone jest twierdzenie, że poezja to owoc natchnienia, a odbiór jej jest czysto subiektywny. Powyższe przykłady pokazują, że natchnienie największych poetów wychodzi nad wyraz często spod cyrkla i liczydła. Te misterne konstrukcje numeryczne stanowią niezbędne spoiwo sztuki pisania. Bez formy nie ma treści!
Pisanie jest trudne, wymaga pracy i doświadczeń - i oddalenia, dystansu. Myślę, że warto poznać "elementarz poety". Na pewno pozwoli on niejednej osobie spojrzeć szerzej na to, co sama tworzy. Nawet dziś, w dobie wiersza wolnego - bez żadnych rygorów i dyscypliny (najczęściej też bez sensu) piszą niektórzy według tych "archaicznych", "staromodnych" wzorców. Chociażby na p.h.p. można znaleźć piękne sylabiczne wiersze marca, Henia, czasami trafi się nawet przykład sylabotonika, który upodobał sobie Jan Kalina. Nie wspominam tu o wierszach, pozornie, wolnych, w które nierzadko są wkomponowane całe serie np. trzynasto- bądź jedenastozgłoskowców. To dowodzi, że klasyczna, "czysta" poezja nie umarła i na pewno można się spodziewać jej (niedalekiego?) renesansu.
Reklamy:
Justyna Bargielska
