"Była to indywidualność literacka, dziś zapomniana, ale swego czasu bardzo wybitna i głośna [...] zabłysła i zgasła jako jaskrawy, acz krótkotrwały meteor."¹

Stanisław Pigoń

"Tutaj, na tych Górkach, prowadziłam z nią jako dziecko rozmowy. Raz, z powodu Głodu Hamsuna, dziwiłam się, jak to można bać się dla siebie obłędu. - Ja rozumiem, że można - powiedziała wtedy ona. Teraz i ja także rozumiem, że można."²

Zofia Nałkowska

         Zostały po niej dwa zdjęcia, trzy niewielkie książki (w tym jedna zbiorowa), rozproszone po czasopismach wiersze, opowiadania, dramaty, teksty krytyczne oraz gruby - zapisany "w czasach obłędu" - zeszyt wierszy, który nazwała Xięgą poezji idyllicznej.
         Maria Komornicka urodziła się 25 lipca 1876 roku w Grabowie nad Pilicą, tam też spędziła dzieciństwo i młodość. W 1892 roku - w wieku zaledwie szesnastu lat - zadebiutowała w "Gazecie Warszawskiej", a dwa lata później wydała tomik opowiadań: Szkice. Same opowiadania były średnie, zwracała natomiast uwagę dojrzała i przenikliwa przedmowa (opisująca sytuację ówczesnej powieści), która zapowiadała olbrzymi talent krytyczny młodziutkiej dziewczyny. We wrześniu 1894 wyjechała Komornicka (bez entuzjazmu) na studia do Cambridge. Półroczny pobyt w Anglii odebrała jak najgorzej, czemu - po powrocie do kraju - dała wyraz w cyklu artykułów zatytułowanych Raj młodzieży. W tym czasie zaprzyjaźniła się w Warszawie z Wacławem Nałkowskim i Cezarym Jellentą - przywódcami antyfilisterskiego ruchu umysłowego. Spotkanie tej trójki ("grupy Laokoona" jak ich nazwała Komornicka) zaowocowało wydaniem w 1895 roku zbiorowej książki pt. Forpoczty. Jedno ze wspomnień daje nam taki obraz pisarki:

Pamiętam Marię Komornicką jeszcze z mych lat dziecinnych czy młodzieńczych: niską, szczupła, filigranową, wciąż żywą i w ruchu, a jak dziś rozumiem, infantylną z budowy i temperamentu. Wiał od niej nietypowy wcale dla przeciętnego infantylizmu jakiś niesamowity niepokój, ale i wdzięk i - naprawdę - miękkość czy dobroć. Bardzo podówczas młoda, czarno ubrana, z tą tajemnicą zawsze nader skromnego, cichego ubrania, ale - dla niewtajemniczonych - w nieosiągalnie dobrym guście.³

         Z ważniejszych przyszłych wydarzeń można wymienić jeszcze ślub Komornickiej z poetą Janem Lemańskim (23 czerwca 1898 r.) Zważywszy na różnicę charakterów (skomplikowana i niespokojna natura Komornickiej kontra miękkość i dobrotliwość Lemańskiego, podszyte - w przypadku poety - patologiczną wręcz zazdrością), trudno było wróżyć tej parze szczęśliwą przyszłość. Już podczas podróży poślubnej, na krakowskich Plantach Lemański strzelał do żony i jej kuzyna, przeświadczony o łączącym ich uczuciu. Po dwóch latach nieudane małżeństwo zostało zakończone formalną separacją.
         W 1900 roku Komornicka wydała tomik Baśnie. Psalmodie, a w roku następnym rozpoczęła współpracę z "Chimerą". Ogłaszała tam poezję, prozę, tłumaczenia oraz, pod - jak się okazało wkrótce fatalnym - pseudonimem Włast, recenzje. W 1902 roku powstały Biesy - niezwykła autoanalityczna proza rozpoczynająca się słowami: "Było to za czasów mej manii samoprześladowczej".
         W roku 1907, w wieku 31 lat, Maria Komornicka spaliła kobiece suknie, uznała się za mężczyznę i kazała nazywać Piotrem Odmieńcem Włastem. Do czasu wybuchu I wojny światowej przebywała w zakładach psychiatrycznych, a potem - w ogromnej samotności - żyła na marginesie rodziny, głównie w rodzinnym Grabowie. Powstał tam gruby, rękopiśmienny tom wierszy: Xięga poezji idyllicznej. Profesor Stanisław Pigoń napisał o nim po latach: "Z rzadka tylko zapełgał tam promyk dawnego talentu. Na ogół: smutne świadectwo ruiny."⁴
         Komornicka była bez wątpienia osobą nietuzinkową, "genialną twórczynią, prawdziwą 'forpocztą' modernistów. W wieku zaledwie siedemnastu lat napisała jeden z najważniejszych manifestów programowych epoki - i zdawała sobie sprawę ze swojej nieprzeciętności".⁵ Budziła powszechne zainteresowanie, Leśmian np. mówił, że mógł jej słuchać godzinami. Jej tragiczne przeobrażenie próbowano tłumaczyć co najmniej na kilka sposobów: od suchych klinicznych diagnoz orzekających ciężką chorobę psychiczną, do niezwykle liberalnych teorii antypsychiatrycznych.⁶ Rzeczywistość była taka, że odmienność poetki usunęła ją poza nawias życia społecznego, doprowadziła Komornicką, a właściwie Piotra Odmieńca Własta, do totalnego wyobcowania. Niepożądany lokator mieszkał w pokoiku na pierwszym piętrze, w części domu dobudowanej do starego grabowskiego dworu. Stamtąd słał listy do mieszkającej kilka kilometrów od Grabowa matki:

O, jakże smutno mieć rodzinę i być od niej izolowanym! Jakże smutno tkwić w samotności wśród podwójnej wrzawy i nie mieć spokoju. Jakże smutno sąsiadować z wszelkimi ordynarnymi zakamarkami domu, który nie jest naszym domem... Oto długa litania, którą tak ciężko odmawiać. Wydaje mi się, że te rzeczy czynią niebo tak ponurym i zimnym. Mówię Ci o tym dlatego, że jeżeli naprawdę pragniesz pięknej pogody, to spraw, droga Mamo, bym był mniej nieszczęśliwym.⁷

To życzenie chyba się nie spełniło. Komornicka żyła jeszcze długo - sama; umarła 8 marca 1949 roku w domu starców w Izabelinie. W mroźny marcowy dzień 1949 roku za skromnym konduktem żałobnym szły tylko dwie zakonnice oraz siostra Marii - Aniela.

Wydaje mi się, że mimo wielkiego bogactwa różnorodnych elementów psychicznych, to tęsknota za absolutnym Dobrem i Pięknem, poczucie własnej wyższości i utajony, a wciąż przezwyciężany strach wobec tajemniczości bytu wysuwały się na czoło jej osobowości. Lecz każda indywidualna prawda jest w stosunku do rzeczywistości tak bardzo zniekształcona w krzywym zwierciadle naszej świadomości i naszych wspomnień, że i ten obraz jest prawdopodobnie daleki od prawdy.⁸

***